લાસ વેગાસ, યુએસએમાં જાન્યુઆરી, 2019માં યોજાયેલ ક્ન્ઝ્યુમર ઇલેક્ટ્રોનિક્સ શો (સીઇએસ 2019) એ દુનિયાભરમાં રોમાંચક રસ ફેલાવ્યો છે.

અમેરિકામાં પ્રતિવર્ષ આયોજાતો ‘સીઇએસ’ અદ્યતન કંઝ્યુમર ટેકનોલોજીને રજૂ કરતો વિશ્વનો સૌથી મોટો ઇલેક્ટ્રોનિક્સ શો છે. આવતી કાલની દુનિયાના ક્ન્ઝ્યુમર ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ક્ષેત્રને પ્રતિબિંબિત કરતા ટ્રેડ શો  ‘સીઇએસ’ને અમેરિકાના ક્ન્ઝ્યુમર ટેકનોલોજી એસોસિયેશન (સીટીએ) દ્વારા યોજવામાં આવે છે.

સૌ પ્રથમ ક્ન્ઝ્યુમર ઇલેક્ટ્રોનિક્સ શો – સીઇએસ – ને અમેરિકાના ન્યૂયૉર્ક શહેરમાં જૂન, 1967માં યોજવામાં આવેલો. વીતેલા વર્ષોમાં વિવિધ સીઇએસમાં વીસીઆર, કેમકોર્ડર, સીડી, માઇક્રોસોફ્ટ એક્સબોક્સ, પ્લાઝમા ટીવી, થ્રી-ડી એચડીટીવી, ટેબ્લેટ્સ, એન્ડ્રોઇડ ડિવાઇસ જેવી પ્રોડક્ટ્સ સૌ પ્રથમ વખત રજૂ થઈ હતી. આમ, ક્ન્ઝ્યુમર ટેકનોલોજી ક્ષેત્રે સીઇએસ વિશ્વનો સૌથી મહત્ત્વનો શો ગણાય છે.

આ વર્ષે 8-11 જાન્યુઆરી દરમ્યાન અમેરિકાના લાસ વેગાસમાં યોજાયેલ સીઇએસ 2019માં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ, રોબોટિક્સ, વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી, ઑગ્મેન્ટેડ રિયાલિટી, હેલ્થ, વેલનેસ, વેરેબલ્સ, સ્માર્ટ હોમ, સેલ્ફ-ડ્રાઇવિંગ ટેકનોલોજી જેવા અનેક ક્ષેત્રોમાં અવનવી પ્રૉડક્ટ્સ રજૂ થઈ હતી, જે ડિજિટલ ટેકનોલોજી અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સમાં વિસ્મયકારી ઇનોવેશનની સૂચક છે. સીઇએસ 2019 માં ગુગલના ‘ગુગલ આસિસ્ટંટ’ અને એમેઝોનના ‘એલેક્સા’ વચ્ચેની સ્પર્ધા દેખીતી જ હતી, તો ક્ન્ઝ્યુમર ઇલેક્ટ્રોનિક્સ પ્રૉડક્ટ્સમાં એપલ, સોની, સેમસંગ અને એલજીથી માંડી પાનાસોનિક, હાર્લે-ડેવિડસન, હ્યુન્ડાઇ, બીએમડબલ્યુ જેવી કંપનીઓએ પોતાની કરામાતી પ્રૉડક્ટ્સને પ્રદર્શિત કરી હતી.

ગુજરાતના શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ અને વિદ્યાર્થીઓ! આપ સૌ માટે સીઇએસ 2019 પ્રેરક બની રહો! આપણે સૌ નવા ચીલા ચાતરવા સજ્જ થઈએ!

‘મધુસંચય’ના આજના લેખમાં બદલાતી દુનિયાની ઝાંખી સમા સીઇએસ 2019 વિશે રસપ્રદ માહિતી મેળવીએ.

[આપના સ્ક્રીન પર આ રસપ્રદ લેખ અહીંથી આગળ, નીચે ન દેખાય, તો લેખના શીર્ષક / ટાઇટલ પર ક્લિક કરશો. ત્યાં ક્લિક કરતાંજ   ત્યાં  ક્લિક કરતાં જ નીચે પૂરો લેખ આવી જશે. – હરીશ દવે]

અમેરિકાની અવકાશ સંસ્થા નાસાના ‘વોયેજર’ સ્પેસ પ્રોગ્રામ અંતર્ગત વૉયેજર 1 અને વૉયેજર 2 નામના બે સ્પેસપ્રોબ (સ્પેસક્રાફ્ટ) આપણી સોલર સિસ્ટમના હીલિયોસ્ફિયરને પાર, ઇન્ટરસ્ટેલર સ્પેસમાં પ્રવેશી ચૂક્યા છે.

1977 માં છોડવામાં આવેલા બંને વૉયેજર અવકાશયાન માનવરહિત છે.

વૉયેજર પ્રોગ્રામનો મૂળભૂત હેતુ ગુરુ (જ્યુપિટર) અને શનિ (સેટર્ન) ના ગ્રહોને એક્સ્પ્લોર કરવાનો હતો, પણ પછી ‘વૉયેજર ઇન્ટરસ્ટેલર મિશન’ હેઠળ બંને સ્પેસ પ્રોબને સૂર્ય મંડળની પાર આગળ ધપાવવાનો નિર્ણય થયો હતો. વૉયેજર 1 અને વૉયેજર 2 બંને સ્પેસક્રાફ્ટ ઇન્ટરસ્ટેલર સ્પેસમાં કેવી રીતે આગળ ધપી કેટલા સમય માટે કાર્યરત રહેશે તે વિશે નાસાના વૈજ્ઞાનિકો પણ સ્પષ્ટ ન હતા, આજે ય નથી. પરંતુ સૂર્ય મંડળના હીલિયોસ્ફિયરની સીમા છોડી બ્રહ્માંડની સફરે પૃથ્વીથી સૌથી દૂર જઈ કાર્યરત રહેનાર બંને સ્પેસ પ્રોબ આપણને કીમતી માહિતી આપી રહ્યા છે.

નાસાના પાયોનિયર 10 અને પાયોનિયર 11 સોલર સિસ્ટમની પાર જનાર સૌ પ્રથમ અવકાશયાનો લેખાય છે.

તે પછી વૉયેજર 1 વર્ષ 2012માં હીલિયોસ્ફિયરને વીંધી ઇન્ટરસ્ટેલર સ્પેસમાં પ્રવેશનાર પ્રથમ માનવનિર્મિત અવકાશયાન બન્યું. તાજેતરમાં નવેમ્બર 2018માં વૉયેજર 2 પણ હીલિયોસ્ફિયર છોડી ઇન્ટરસ્ટેલર સ્પેસના પ્રવાસે નીકળી પડ્યું છે. બંને વોયેજર સ્પેસ પ્રોબની કામગીરી કદાચ થોડાં વર્ષોમાં બંધ પડશે, પરંતુ બ્રહ્માંડમાં તેમની યાત્રા તો હજારો વર્ષો સુધી ચાલ્યા કરશે!   

‘મધુસંચય’ના આજના લેખમાં સોલર સિસ્ટમના હીલિયોસ્ફિયર, ઇન્ટરસ્ટેલર સ્પેસ અને વોયેજર મિશનની હકીકતોને સંક્ષિપ્તમાં સમજીએ.

[આપના સ્ક્રીન પર આ રસપ્રદ લેખ અહીંથી આગળ, નીચે ન દેખાય, તો લેખના શીર્ષક / ટાઇટલ પર ક્લિક કરશો. ત્યાં ક્લિક કરતાં જ નીચે પૂરો લેખ આવી જશે. – હરીશ દવે]

અમેરિકામાં એસ્ટ્રોનોમી ક્ષેત્રે રહસ્યમય ‘ફાસ્ટ રેડિયો બર્સ્ટ’ (એફઆરબી) અંગે સંશોધનમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની કીમતી મદદ મળી છે. યુનિવર્સિટી ઑફ કેલિફોર્નિયા, બર્કલી (યુસીબી) ના એક્સ્ટ્રાટેરેસ્ટ્રિયલ ઇન્ટેલિજન્સ પર રિસર્ચ કરતા સેટી સેંટરના વૈજ્ઞાનિકોએ રેડિયો સિગ્નલના જંગી ડેટામાંથી ફાસ્ટ રેડિયો બર્સ્ટને પરખવા આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સનો ઉપયોગ કર્યો હતો. વિશ્વમાં પ્રથમ વખત એસ્ટ્રોનોમી-એસ્ટ્રોફિઝિક્સ ક્ષેત્રે યુસીબી સેટી ખાતે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સનો નોંધપાત્ર ઉપયોગ થયો હતો.

આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સની વ્યાખ્યા સરળ નથી.

વિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ કમ્પ્યુટર સાયંસની એક બ્રાંચ છે, જે ‘ઇન્ટેલિજન્ટ’ મશીન વિકસાવે છે.

સામાન્ય વાચકની દ્રષ્ટિએ, આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (એઆઇ) એ મશીનમાં સ્થિત કૃત્રિમ બુદ્ધિ છે. માનવ બુદ્ધિ સમાન બુદ્ધિ (પરંતુ કૃત્રિમ બુદ્ધિ) મશીનમાં ‘મૂકવામાં’ આવે તો તે મશીન પોતાની જાતે ભિન્ન ભિન્ન કાર્યો કરી શકે છે. મશીનને બહુવિધ કામગીરી બજાવવા ‘અપાયેલ’ આવી બુદ્ધિ આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ કહેવાય છે.

ફાસ્ટ રેડિયો બર્સ્ટ યુનિવર્સના અજ્ઞાત સ્રોતમાંથી આવતા ઊર્જાસભર રહસ્યમય રેડિયો એમિશન્સ છે.

થોડી મિલિસેકંડ માટે વિસ્ફોટ રૂપે ઝળકી જતા કોસ્મિક એફઆરબીને ‘લાઇવ’ ડિટેક્ટ કરવા મુશ્કેલ હોય છે અને તેમનો તત્કાલ અભ્યાસ અઘરો બને છે.

યુનિવર્સિટી ઑફ કેલિફોર્નિયા, બર્કલી (યુએસએ) ના સેટી રિસર્ચ સેન્ટર ખાતે ભારતીય એસ્ટ્રોફિઝિસિસ્ટ ડો વિશાલ ગજ્જર સંશોધન કરી રહ્યા છે. રશિયન બિઝનેસમેન – ફિલાન્થ્રોપિસ્ટ યુરિ મિલ્નર અને  વિશ્વપ્રસિદ્ધ એસ્ટ્રોફિઝિસિસ્ટ-કોસ્મોલોજીસ્ટ સ્ટીફન હૉકિંગના સહયોગથી કાર્યાંવિત સેટી (સર્ચ ફોર એક્સ્ટ્રાટેરેસ્ટ્રિયલ ઇન્ટેલિજન્સ) સેંટર બ્રહ્માંડમાં બુદ્ધિશાળી સજીવ અથવા ટેકનોલોજીકલિ પ્રગતિશીલ પરગ્રહવાસીઓની ખોજ કરે છે. બ્રહ્માંડના અજ્ઞાત ખૂણાઓથી આવતા કોસ્મિક  રેડિયો સિગ્નલ પર સંશોધન મહત્ત્વનું ગણાય છે.

વર્ષ 2017માં યુવાન ગુજરાતી વૈજ્ઞાનિક ડૉ વિશાલ ગજ્જર અને સાથીઓએ બર્કલી સેટીના રેડિયો ટેલિસ્કોપ – ગ્રીન બેંક ટેલિસ્કોપ – પર મોટી માત્રામાં સિગ્નલનો ડેટા મેળવ્યો હતો. તેમાંથી વિશાલ ગજ્જરે 15 પાવરફુલ ફાસ્ટ રેડિયો બર્સ્ટ પારખ્યા હતા. તે જ ડેટાને યુનિવર્સિટી ઑફ કેલિફોર્નિયા, બર્કલીના એક પીએચડી સ્કોલર ગેરી ઝાંગ દ્વારા આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની મદદથી ફરી ચકાસવામાં આવ્યો. તે ડેટામાંથી એઆઇની મદદથી ગેરી ઝાંગ બીજા 72 ફાસ્ટ રેડિયો બર્સ્ટ પરખી શક્યા. એસ્ટ્રોનોમી – એસ્ટ્રોફિઝિક્સના અભ્યાસમાં વિશ્વમાં પ્રથમ વાર એઆઇનો  પરિણામલક્ષી, મહત્ત્વનો ઉપયોગ થયો હતો. ખગોળશાસ્ત્રના પડકાર રૂપ ક્ષેત્રમાં આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સના ‘મશીન લર્નિંગ અલ્ગોરિધમ’ ના નોંધપાત્ર ઉપયોગનો આ પ્રથમ બનાવ છે.

વિજ્ઞાન અને કંપ્યુટર સાયન્સના ક્ષેત્રોમાં આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ અનિવાર્ય છે. માનવીના જીવનવ્યવહારમાં – સંદેશાવ્યવહાર, ટેલિકોમ, બેંકિંગ, શિક્ષણ, પરિવહન, ફિલ્મ અને ટીવી આદિ ક્ષેત્રોમાં  –  આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની ઉપયોગિતા વધતી રહી છે.

આપને પણ ઉત્કંઠા થશે: આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સનું આટલું મહત્ત્વ શા માટે? એસ્ટ્રોનોમી ક્ષેત્રે એઆઇનું પ્રયોજન શું?

‘મધુસંચય’ના આજના લેખમાં યુનિવર્સિટી ઑફ કેલિફોર્નિયા, બર્કલીના એફઆરબી વિષયક રસપ્રદ સંશોધનમાં મશીન લર્નિંગ અને મશીન લર્નિંગ અલ્ગોરિધમની કમાલની કરામાતને એઆઇના વિસ્તૃત સંદર્ભે સમજીએ.

[આપના સ્ક્રીન પર આ રસપ્રદ લેખ અહીંથી આગળ, નીચે ન દેખાય, તો લેખના શીર્ષક / ટાઇટલ પર ક્લિક કરશો. ત્યાં  ક્લિક કરતાં જ નીચે પૂરો લેખ આવી જશે. – હરીશ દવે]

આપ પ્રશ્ન કરશો: આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ શું છે?

આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ (એઆઇ)ને વિવિધ રીતે સમજી શકાય.

સામાન્ય વાચકની ભાષામાં, આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ (એઆઇ) એટલે મશીનને ‘આપવામાં આવેલી’ કૃત્રિમ બુદ્ધિ (!) જેની મદદથી મશીન પોતાની જાતે મનુષ્યની જેમ વિચારીને ટાસ્ક કરી શકે છે.

આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ (એઆઇ) એટલે કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામની માનવ-બુદ્ધિની જેમ કાર્ય (ટાસ્ક) કરવાની ક્ષમતા.

 જે કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામની મદદથી મશીન (રોબોટ કે કમ્પ્યુટર જેવાં મશીન) મનુષ્યની બુદ્ધિથી થઈ શકતાં કામ કરી શકે તેને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (એઆઇ) કહે છે. તે પ્રોગ્રામ તથા મશીન આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ ધરાવે છે તેમ કહેવાય.

માનવી પાસે પોતાની બુદ્ધિ છે, તેના જેવી બુદ્ધિ કોઈ કોડ કે સૂચનાઓ દ્વારા કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામને અથવા સિસ્ટમને આપી શકાય, તો તેવી કૃત્રિમ બુદ્ધિ આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ કહેવાય છે.

આ અર્થમાં, આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ એટલે માનવ-બુદ્ધિની માફક ‘ભાષા સમજવાની”, ‘વિચાર કરવાની’, ‘તર્ક વિતર્ક કરી નિર્ણય લેવાની’, ‘ભિન્ન ભિન્ન  પરિસ્થિતિઓમાં પ્લાનિંગ કરવાની’ તેમજ ‘સમજીવિચારીને પ્રોબ્લેમ સોલ્વ કરવાની’ કોઈ સિસ્ટમ કે મશીનની ક્ષમતા.

આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ ધરાવતાં મશીન (દા.ત. એડવાંસ્ડ ટેકનોલોજીયુક્ત  રોબોટ) ‘ઇન્ટેલિજન્ટ’ મશીન કહેવાય છે.

ટેકનીકલી જોતાં, આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ એ કમ્પ્યુટર સાયન્સની એક શાખા છે, જે માનવબુદ્ધિની જેમ કાર્ય કરી શકે તેવાં ‘ઇન્ટેલિજન્ટ’ મશીન વિકસાવે છે. ‘મશીન લર્નિંગ’ આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ પર આધારિત છે.

‘મધુસંચય’ના આજના લેખમાં આપણા જીવનને ધરમૂળથી બદલનાર આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સની કમાલની કરામાતને વિગતે સમજીએ.

[આપના સ્ક્રીન પર આ રસપ્રદ લેખ અહીંથી આગળ, નીચે ન દેખાય, તો લેખના શીર્ષક / ટાઇટલ પર ક્લિક કરશો. ત્યાં  ક્લિક કરતાં જ નીચે પૂરો લેખ આવી જશે. – હરીશ દવે]

સૂર્યના કોરોનાને ‘સ્પર્શ’ કરવા અમેરિકાની અવકાશસંસ્થા  ‘નાસા’નું અવકાશયાન ‘પાર્કર સોલર પ્રોબ’ તેજવેગે આગળ ધપી રહ્યું છે. નવેમ્બર 2018 માં તે સૂર્યની કક્ષામાં પહોંચે તેવી યોજના છે.

સૂર્ય અને  કોરોનામાં ઘટતી ઘટનાઓનો અભ્યાસ કરવા પાર્કર સોલર પ્રોબ સૂર્યની સૌથી નજીક પહોંચનાર વિશ્વનું પ્રથમ સ્પેસક્રાફ્ટ બનશે.

‘પ્રોબ’ એ વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અર્થે આઉટર સ્પેસમાં મોકલાતું માનવરહિત સ્પેસક્રાફ્ટ છે.

એસ્ટ્રોફિઝિક્સના ક્ષેત્રમાં ‘સ્ટેટ ઓફ ધ આર્ટ’ સાયન્ટિફિક ઇંસ્ટ્રુમેન્ટ્સ ધરાવતા પાર્કર સોલર પ્રોબ સ્પેસક્રાફ્ટને નાસાએ 12 ઑગસ્ટ, 2018ના રોજ ડેલ્ટા-4 હેવી ( DELTA – IV Heavy ) રોકેટની મદદથી અવકાશમાં છોડ્યું હતું. એક મિનિટમાં 11,500 કિલોમીટરથી વધુની વિશ્વવિક્રમી ગતિથી ઊડીને પાર્કર સોલર પ્રોબ જ્યારે સૂર્યના કોરોનાની ‘નિકટ’થી પસાર થશે, ત્યારે તે સૂર્યની સૌથી નજીક પહોંચનાર પ્રથમ માનવનિર્મિત ઓબ્જેક્ટ તરીકે વિશ્વવિક્રમ બનાવશે.

અગાઉ સૂર્યની સૌથી નજીકથી પસાર થનાર સ્પેસક્રાફ્ટ ‘હેલિયોસ 2’ નું સૂર્યથી અંતર 43 મિલિયન કિલોમીટરનું હતું. પાર્કર સોલર પ્રોબ સૂર્યને ભ્રમણ કરતાં તેની કક્ષાના ‘પેરિહેલિયન’ પોઇંટ પર સૂર્યથી આશરે 6 મિલિયન કિલોમીટરના અંતરેથી પસાર થશે.

અમેરિકાના સુપ્રસિદ્ધ એસ્ટ્રોફિઝિસિસ્ટ યુજીન પાર્કરના સન્માનમાં નાસાએ આ અમેરિકન સ્પેસ મિશનને પાર્કર સોલર પ્રોબ નામ આપ્યું છે. યુજીન પાર્કરે 1958માં સૂર્યના કોરોનામાંથી ઊઠતા સુપરસોનિક સોલર વિંડ (સૌરપવન) ની સમજૂતિ આપતી થિયરી રજૂ કરી હતી.

પાર્કર સોલર પ્રોબ નાસાના સાયન્ટિફિક પ્રોગ્રામ ‘લિવિંગ વિથ અ સ્ટાર’ (એલડબલ્યુએસ) ના અંતર્ગત લોંચ કરવામાં આવ્યું છે.

સૂર્યથી આપણી પૃથ્વીનું અંતર પંદર કરોડ કિલોમીટર (9 કરોડ 30  લાખ માઇલ) જેટલું છે. સૂર્યની નિકટતમ પહોંચનાર અંતરિક્ષયાન બનવા છતાં પાર્કર સોલર પ્રોબ સૂર્યથી આશરે બાસઠ લાખ કિલોમીટરના  ‘સલામત’(?)  અંતરે રહેશે, જ્યાં તાપમાન 1350 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી વધારે હોઈ શકે છે. કોરોનાના ઊંચા તાપમાનને સહન કરવા નાસાએ જંગી ખર્ચ કરીને અવકાશયાનને વિશિષ્ટ રક્ષાત્મક ટેકનોલોજીથી બનાવેલ છે. અતિ આધુનિક સાધન- સામગ્રી અને વૈજ્ઞાનિક ઉપકરણો ધરાવતા પાર્કર સોલર પ્રોબના સમગ્ર સ્પેસ મિશન પર અંદાજે 150 કરોડ ડોલરનો ખર્ચ થશે.

[આપના સ્ક્રીન પર આ રસપ્રદ લેખ અહીંથી આગળ, નીચે ન દેખાય, તો લેખના શીર્ષક / ટાઇટલ પર ક્લિક કરશો. તે પછી નીચે પૂરો લેખ આવી જશે. – હરીશ દવે]